سقوط طبقه متوسط در سایه ورشکستگی آبی و اقلیم بحرانی

نیک آهنگ کوثر

عکس: مستند مادرکشی

در دهه‌های اخیر، طبقه متوسط در بسیاری از کشورهای جهان، به‌ویژه کشورهای در حال توسعه، با روندی فرسایشی مواجه بوده است. این روند در ایران به شکلی مضاعف و خطرناک با دو عامل بیرونی و درونی گره خورده است: بحران منابع آب و تغییرات اقلیمی. این یادداشت تلاش می‌کند نشان دهد که کوچک شدن طبقه متوسط نه‌تنها نتیجهٔ سیاست‌های اقتصادی ناعادلانه است، بلکه با فروپاشی محیط زیستی و بی‌ثباتی اقلیمی پیوندی عمیق دارد؛ پیوندی که نظم اجتماعی و آینده سیاسی کشور را به خطر می‌اندازد.

بخش اول: طبقه متوسط، ستون دموکراسی و ثبات اجتماعی طبقه متوسط حامل توسعه، نوآوری، مشارکت سیاسی، و سرمایه اجتماعی است. این طبقه در ایران شامل بخش‌هایی از کارمندان دولت، معلمان، پزشکان، مهندسان، کشاورزان نیمه‌صنعتی، و صاحبان کسب‌وکارهای کوچک بوده است. اما با فشار اقتصادی، تورم، فساد ساختاری و ناکارآمدی نهادهای مدنی، این طبقه روزبه‌روز ضعیف‌تر شده و به طبقه فرودست رانده می‌شود. اکنون، فشار زیست‌محیطی نیز به این سقوط شتاب داده است.

بخش دوم: بحران آب و اقلیم؛ ماشه فروپاشی معیشت تغییرات اقلیمی موجب کاهش بارندگی، افزایش دما، و خشکسالی‌های مکرر شده است. همزمان، سوءمدیریت منابع آب، سدسازی بی‌رویه، حفر چاه‌های غیرمجاز و فرونشست زمین موجب نابودی سفره‌های آب زیرزمینی شده است. بسیاری از کشاورزان و دامداران طبقه متوسط که معیشت‌شان وابسته به منابع طبیعی بوده، اکنون با بدهی، بیکاری و مهاجرت اجباری روبه‌رو شده‌اند. صنایعی چون گردشگری، صنایع غذایی، و حتی آموزش نیز از بی‌ثباتی اقلیمی آسیب دیده‌اند.

بخش سوم: نابرابری و شکنندگی امنیت ملی‌ کوچک شدن طبقه متوسط یعنی از بین رفتن ضربه‌گیر موجود میان فقرا و ثروتمندان. در چنین شرایطی، جامعه دو قطبی شده و قابلیت تحمل بحران‌های جدید را از دست می‌دهد. نارضایتی اجتماعی افزایش می‌یابد، مشارکت مدنی کاهش می‌یابد، و فضای سیاسی مستعد ظهور نیروهای پوپولیستی یا سرکوبگر می‌شود. بحران آب و اقلیم، با تشدید مهاجرت داخلی، حاشیه‌نشینی و فقر، زمینه‌ساز ناآرامی‌هایی است که دیگر صرفاً اقتصادی نیستند، بلکه تهدیدی برای انسجام ملی‌اند.

جمع‌بندی: کوچک شدن طبقه متوسط را نمی‌توان صرفاً یک پیامد اقتصادی دانست؛ این پدیده نتیجهٔ هم‌افزایی سیاست‌گذاری ناعادلانه، فروپاشی محیط زیست، و بی‌عملی در برابر تغییرات اقلیمی است. راه برون‌رفت از این بحران، بازسازی اعتماد عمومی، اصلاح سیاست‌های آب و اقلیم، و توانمندسازی طبقه متوسط است؛ نه از طریق شعار، بلکه از طریق برنامه‌های مشارکتی، تمرکززدایی، عدالت زیست‌محیطی، و بازتعریف توسعه در شرایط اقلیم‌شکن.

کشوری که طبقه متوسط خود را از دست بدهد، نه‌تنها عدالت، که آینده خود را از دست خواهد داد.